آموزش اصول مداحی (بخش اول)

این مقاله در ۸ بخش، شامل آموزش اصول مداحی است.

بخش‌ها: | ۱ | ۲ | ۳ | ۴ | ۵ | ۶ | ۷ | ۸ |

خصوصیت‌های اخلاقی یک مداح

در این قسمت به پاره‌ای از خصوصیات پیرامون داشتن صفات و ویژگی‌های نیکوی یک مداح اهل‌بیت به شرح ذیل اشاره می‌کنیم:

۱. معتقد به اصول و قواعد اسلامی باشد.

۲. نماز اول وقت را بر هر کاری مقدم دارد.

۳. اهل بکاء و گریه برای اهل‌بیت^{(علیهم‌السلام)} و توبه و انابه به درگاه خداوند متعال باشد.

۴. با قران کتاب خدا مأنوس بوده و نسبت به معانی آیات آن تدبر داشته باشد.

۵. از حسادت، غرور، تکبر و ریا و خودپسندی دور باشد.

۶. از غیبت و تهمت دوری گزیند.

۷. از حرف‌های لغو و بیهوده دوری کند.

۸. با خواندن دعاها و اذکار معروفه جهت ارتقاء و تهذیب نفس مأنوس باشد.

۹. در مجالس دعا و روضه‌خوانی برای تهذیب خود شرکت نماید.

۱۰. از دروغ به شدت دوری کند.

۱۱. چشمان خود را از گناه و حرام دور سازد.

۱۲. در مجالس لهو و لعب و گناه شرکت نکند.

۱۳. با افراد صالح و درستکار رفت و آمد نماید.

۱۴. احترام به پدر و مادر و خانواده و بزرگترها را واجب بداند.

۱۵. دارای صبر و بردباری در برابر مشکلات باشد.

۱۶. به رضای خداوند در همه امور راضی باشد.

۱۷. اهل مطالعه و تحقیق باشد.

۱۸. اهل ورزش و شادی‌های مطلوب باشد.

۱۹. صله رحم را فراموش ننماید.

۲۰. با ظاهری مناسب در شان مداح اهل بیت در جامعه رفت و آمد نماید.

۲۱. از تجملات دوری کند.

۲۲. مداحی را شغل و وسیله در آمد و اعتبار قرار ندهد.

۲۳. در راه رفتن خضوع و خشوع و ادب داشته باشد.

۲۴. برنامه ریزی در زندگی و همه امور داشته باشد.

۲۵. در همه امور فعالیت‌هایش صالح و هدفمند باشد.

۲۶. در علوم مختلف اهل مطالعه و پیشرفت باشد.

۲۷. مشکلات زندگی را با تامل و توکل بر خدا و تلاش و کوشش سهل و آسان سازد.

۲۸. عزت و ذلت را فقط از جانب خدا بداند.

۲۹. به خاطر امور دنیوی تملق و چاپلوسی ننماید.

۳۰. صداقت و راستی را پیشه کار‌های خود سازد.

۳۱. تا از چیزی اطلاع کافی ندارد حرفی نزند و در مورد دیگران قضاوت نابجا نکند.

و صفات دیگری که انسان را به ذات اقدس الهی نزدیک می‌سازد.

برگرفته از کتاب اصول مداحی

شروع کار مداحی

چنان که برای همه معین و مبرهن است، گام اول برای انجام هر کاری پشتکار و علاقه وافر نسبت به آن میباشد، اگر کسی عشق به انجام کاری داشته باشد، طبیعی است که همه سختی‌های آن را بر خود هموار میسازد و بدون هیچ گونه ملالی از شکست، با عبرت گرفتن از آن، مجددا کار خود را شروع میکند و حتی باعث پیشرفت او نیز میشود.

نکته سنجی میگفت، ادیسون هزار لامپ را سوزاند تا توانست یک لامپ را روشن کند. غرض اینکه علاقه باعث پیشرفت بلکه قدم نخست می‌باشد و انسان باید خود را به آب و آتش بزند تا بیامورد و از هیچ کوششی فروگذار ننماید که گفته‌اند:

در شط حادثات برون آی از لباس

کاول برهنگی است که در شرط شناوریست

اما در مداحی به علاقه ای دو چندان نسبت به کار‌های دیگر احتیاج هست تا بعد از گذشت مدتی بشود به کسی گفت مداح

چون علاوه بر اینکه مداحی یک کار جسمی و فیزیکی است، یک کار معنوی شگرف نیز هست که با دل‌های مردم سر و کار دارد، نه صرف یک هنرنمایی و به نمایش گذاشتن قابلیت‌های حنجره. اگر چه با کمال تاسف، بعضا دیده میشود که مداحی تبدیل به هنرنمایی و چه چه و آواز گردیده است. اما بسیار ناچیز است که اگر نادیده شمرده شود بهتر است. با مداحی و ذاکری اهل بیت علیهم السلام باید معامله یک کار عمیق عرفانی و معنوی در راه سیر و سلوک و رسیدن به رضایت خداوند و اهل بیت اطهار علیهم السلام بشود. همچنان که پیرمراد، حضرت آیت الله بهجت (رحمت الله علیه) در سخنی که با جمعی از مداحان و ذاکران طراز اول تهران داشتند در مورد مداحی فرمودند : اگر یکی از اینها (خواندن ها) قبول شود شما را به عرش می‌برد پس نباید آن را دست کم گرفت.

آموزش اصول مداحی: گام اول

بعد از این توصیفات باید عرض کنیم که شروع این کار احتیاج به جرات و اعتماد به نفس زیادی دارد. در بدو امر امکان دارد شخص روی خواندن و یا شاید حتی حرف زدن در جمع را نداشته باشد. پس باید ابتدا با تکیه بر اعتماد به نفس در جمع، حاضر شود و با کنار گذاشتن ترس به خود جرات اظهار در جمع بدهد. چه آنکه کم رویی و خجالت کشیدن حتی برای غیر خواننده هم مشکل ساز بوده و باعث و بانی خیلی از خفقان زدگی ها، واپس زدگی ها و گوشه گیری ها میشود و به نظر انجام هر کاری فصلی دارد و در یک مقطع خاصی از عمر انسان باید انجام شود که اگر فصل آن بگذرد، انجام آن بسی صعب تر و مشکل تر خواهد شد. فصل این گونه فعالیت ها نیز دوران نوجوانی و قبل از اینکه شخصی به طور مستقل جذب جامعه شود، میباشد.

به هر حال تا وقتی که شخص این روحیه را پیدا نکند و نتواند تفکر و اندیشه خود را در جمع به نمایش بگذارد، صدای خود را نیز نخواهد توانست. در این کار به هر دوی این توانایی ها احتیاج است. چون ما بر این باوریم که یک مداح باید در درجه اول بتواند خوب سخن بگوید و افکار خود را همراه با خواندن در مجلس و صحبت کردن بجا، پیاده کند.

بنابراین باید با برنامه ریزی و کار حساب شده، ترس و اضطراب را از خود دور نماید که راه‌های مختلفی برای مبتدی دارد. شخص مبتدی که هنوز جرات خواندن را ندارد میتواند از کار‌های کوچکتری (از نظر خوانندگی) مدد گیرد مثل اذان گفتن در مسجد وقتی که هنوز خیلی شلوغ نشده است، یا گفتن تکبیره الاحرام نماز، یا گرفتن ذکر صلوات از جمع، یا حتی صحبت کردن و خواندن در اتاق خالی با این تصور که در جمع صحبت میکند و یا خواندن زیارت عاشورا برای خود یا برای یک نفر و…

تمرین

مهم ترین فصل مداحی تمرین است زیرا بر تجربه میافزاید و تجربه باعث کاهش اشتباهات و پیشرفت در هر زمینه ای میشود. مبتدی به هیچ وجه نباید تمرینات خود را قطع کند. اولین و بهترین تمرین برای شخص مبتدی، شرکت در مجالس مذهبی است زیرا اولا از فیض معنوی آن برای صفا پیدا کردن روح بهره مند میشود، ثانیا با فنون مجلس داری آشنا شده و ثالثا  خود را در مجلس محک میزند و پیشرفت ها و عقب ماندگی‌های خود را در خوانندگی به چشم خود میبیند تا بعدا بیشتر روی آنها کار کند.

به عنوان مثال کسی که میخواهد خواندن واحد را یاد بگیرد باید خودش هم ایستاده و با نوحه واحد مداح دیگر سینه زده باشد تا به قول معروف چم و خم کار، خوب دستش بیاید. یک مداح نو آموز برای بهتر اجرا کردن برنامه خود، باید در مجالس بزرگتر شرکت کند و بر اندوخته‌های خود بیافزاید و بداند که یک مداح خوب، در ابتدا یک مستمع خوب بوده است که حالا به این خوبی مستمع خود را میشناسد و میتواند روی او کار کند.

گوش دادن

از انجایی که شرکت در همه مجالس و محافل برای شخص مقدور نیست، دومین تمرین مهم برای مبتدی گوش کردن برنامه ضبط شده میباشد. این کار سه حسن دارد اول اینکه توانسته یک مجلس خوب را مورد بررسی قرار دهد دوم آنکه میتواند چند بار آن را گوش کرده و برای خود تجزیه و تحلیل نماید، سوم آنکه میتواند از نوار به عنوان یک منبع مبانی، شعر، نوحه و… استفاده کند.

لازم به ذکر است که نوآموز باید در ابتدای راه مقلد صرف باشد و از خود هیچ گونه ابتکاری به خرج ندهد. اوباید نگاه کند که به خواندن کدام یک از اساتید مداحی بیشتر علاقه دارد و از همان تقلید کند. به این نحو که بعد از مدتی که روی صدای خود و اعتماد به نفس، کار کرد، یک نوار را انتخاب نموده و یک قسمت آن را بر میگزیند تا از آن به عنوان برنامه کوتاه خود در مجلس استفاده کند.

ابتدا قسمت برگزیده نوار را چند بار خوب گوش میکند به طوری که کاملا وقف و ابتداها، تحریر زدن ها، مکث ها و کشیدن ها را حفظ شود و بعد از ان شروع میکند به خواندن همراه نوار. این کار را نیز باید چند مرتبه انجام دهد تا سرعت و ریتم ادای کلمات هم دستش بیاید. وقتی توانست، همزمان با نوار بخواند، صدای نوار را کم کرده و خود به تنهایی میخواند و در حین خواندن خود، صدای نوار را زیر میکند که از نوار جلوتر یا عقبتر نیافتد و این کار را انقدر تکرار میکند تا دقیقا مثل نوار اجرا کند. اندکی نیز تمرین را بدون نوار انجام بدهد تا کاملا خواندن او مثل نوار شود.

البته ناگفته نماند، صدایی که از نوار بر میخیزد ناشی از یک حنجره بسیار قوی و آماده است، اما شما هنوز در ابتدای راه هستید و طبیعی است که قدرت خواندن با همان کیفیت بالا که در نوار است را ندارید اما جای نگرانی نیست چون که بسیار سفر باید تا پخته شود خامی و در ابتدای کار همین برای شما کافی است. اما در انتخاب نوار توجه به این نکات الزامی است.

سعی کنید انتخاب نوار توسط یک استاد با تجربه باشد که با صدای شما آشنایی دارد

حتی المقدور باید نوار کسی باشد که به خواندن او علاقه دارید، چون علاقه، در یادگیری نقش بسیار مهمی دارد اما اگر استادتان نوار دیگری را به شما توصیه کرد و شما علاقه زیادی به صدای آن خواننده نداشتید، باز هم جای نگرانی نیست، زیرا فعلا شما برای تمرین از آن نوار استفاده میکنید و اگر علاقه نداشتید بعدا میتوانید سبک خواندن خود را تغییر دهید.

سعی کنید تا جایی که امکان دارد آن نوار کمیاب باشد تا همگان آن را نشنیده باشند که برای تقلید مناسبتر است و در مجلس با خیال راحت تری میتوانید آن را پیاده نمایید.

استاد دیدن

اگر انسان بخواهد در فنی مهارت پیدا کند، چاره‌ای جز بهره‌مندی از استاد ندارد؛ زیرا انسان هر قدر هم در کاری خبره شود بازهم تجربه یک پیشکسوت به درد او می‌خورد و می‌تواند راهنمای کارش باشد.

بسیاری از ذاکران عزیز هستند که کار خود را فقط با نوار پیش برده‌اند؛ اما به این مسئله اقرار دارند که اگر استاد می‌دیدند پیشرفتشان چشمگیرتر بود؛ زیرا استاد تمام مراحلی را که یک نوآموز طی می‌کند را گذرانده است و از احتیاجات و نیاز‌های فعلی او با اطلاع می‌باشد و می‌تواند به او در نقاط قوت نیرو بدهد و ضعف‌ها و نارسایی‌های او را گوشزد نماید.

اما از بدو امر سراغ استاد رفتن، صحیح نمی‌باشد؛ زیرا شخص باید به یک حدّ مطلوب برسد سپس نزد استاد برود تا هم پیشرفت خودش بهتر شود و هم وقت اساتید را ضایع نکند. اگر کسی بعد از مدتی تمرین و ممارست، برای ادامه کار سراغ استاد برود، برایش فایده بیشتری خواهد داشت. کسی که هنوز موقع خواندن دست و پایش میلرزد و صدایش کامل از حنجره بیرون نمی آید، استاد برای او نمی تواند کاری بکند.

بهتر است حدود یکسال به همین تمریناتی که گفته شد و در بخش صداسازی نیز آمد بپردازد و سپس با دستی پر به شاگردی استادی در آید تا دستش باز شود و بتواند از او کار بخواهد و او هم توانایی انجام آن را داشته باشد.

بهترین شکل این مرحله آن است که بعد از مدتی تمرین که به فراخور استعداد و تمرین و پشتکار افراد تفاوت میکند شخص مبتدی همراه استاد خود به مجالس و محافل مذهبی رفته و هر جا که استاد گفت برنامه کوتاه خود را ارائه دهد. مبتدی نیز باید عزم خود را جزم نماید و هر توصیه ای که استادش به او میکند، با جان و دل انجام دهد. حتی اگر بسیار سخت باشد. این کار سبب پیشرفت خود و دلگرمی استاد به شخص مبتدی شده و باعث میشود که فنون را بهتر و بیشتر به او بیاموزد.

نکته بسیار مهم

در قسمت قبل گفتیم که چگونه مبتدی یک برنامه کوتاه را از روی یک نوار تقلید کند و آن را در مجلس پیاده نماید. نکته بسیار مهم این است که برنامه کوتاهی که از روی نوار تقلید شده، کجای مجلس خوانده شود که تشخیص آن به ندرت از طرف مبتدی درست از آب در میآید و باید حتما با صلاح دید استاد باشد. چون آن مجلسی که در نوار اجرا شده با آن که شخص مبتدی میخواهد پیاده کند، بسیار فرق دارد زیرا خواننده نوار یک خواننده تواناست و به فراخور مجلس خود، شعر را تحویل مستمع میدهد و مجلس را اداره میکند.

همچنین آن مجلس بسیار بزرگتر از مجلس شماست و امکان دارد این کلیشه کاری شما در این مجلس کوچک، جواب ندهد. اگر قرار است شعری در ده مجلس خوانده شود، ده بار نیز باید خواندن ان به تناسب مجلس تغییر کند. اما معمولا شخص مبتدی دوست دارد شعری که میخواند، فورا روی مستمع تاثیر بگذارد و او را منقلب کند و به همین خاطر سراغ تقلید از نوارهای پرشور و التهاب و قسمت‌های پرسوز و گذار آن میرود اما به محض خواندن آن در مجلس کوچک، فرد میبیند که نتیجه ای که در نوار بود، اینجا به عمل نیامد.

دلیل آن بسیار واضح و روشن است زیرا شما فقط آن را پیاده کرده و تقلید نموده اید اما نه شما به مهارت خواننده نوار هستید، نه مجلس شما به خوبی و آمادگی آن مجلس از مستمعین است و نه از شما آن گونه خواندن را به عنوان یک مبتدی میپذیرند. پس انتظار نداشته باشید مجلس شما هم مثل آن نوار بشود.

ثانیا در انتخاب قطعه مورد نظر نوار هم باید بسیار دقت کرد، این قطعه تقلیدی به هیچ وجه نباید روضه باشد چه انکه روضه خوانی مقوله ای بسیار مهم است که مرحوم حاج ملا حسین مولوی، استاد بزرگ مداحی، مبتدی ها و خیلی از با تجربه ها را از آن منع میکردند و میفرمودند که اگر بتوان مجلس را با شعر اداره کرد بهتر میباشد و قداست و حرمت آن روضه حفظ میشود زیر همان طور که گفتیم شخص مبتدی اگر استاد ندیده باشد، یک نوع حرص و ولعی به خواندن و اشک گرفتن دارد که باید مهار شود.

همچنین قطعه ای که انتخاب میکنید حتی المقدور شور‌های سنگین نیز نباشد زیرا در مجالس کوچک، دادن این ذکر ها درست نیست و باعث نامنظم شدن شور میشود و نیز انتخاب نوحه و واحد سنگین خواندن هم صحیح نمی باشد چون اینها مهارت خاصی میخواهد که با تغییر مجلس و مستمع تفاوت میکند.

بهترین قطعه ای که میتوانید از نوار برگزینید قسمت‌هایی است که خواننده نوار آن را در ابتدای نوار با آرامش در سکوت مجلس و پرده‌های پایین میخواند.

البته باید مداح بهتری کنار شما باشد که به محض نا منظم شدن مجلس توانایی جمع کردن آن را داشته باشد که موجب به هم خوردن مجلس و سر افکندگی شما نشود.

خلاصه مطلب اینکه تا چهار پنج سال اول، شخص مبتدی است و نباید از استاد جدا شده و شاگرد صرف محسوب میشود. باید بی چون و چرا توصیه‌های استاد رو گوش کند و در تمام این مدت از نوار گوش کردن و شرکت در محافل غافل نشود. به قول یکی از ذاکران طراز اول تهران مداحی صد فن دارد که خواندن یکی از آنهاست و باید تمامی این فنون با گذشت زمان فرا گرفته شود.

راهنمایی

به توصیه یکی از اساتید بزرگوار تمرین صرف سودی ندارد و شخص باید این تمرینات و توصیه ها را در خواندن اگر چه برای یک نفر به کار بندد که خواندن هفته ای یک مرتبه برای شخص مبتدی الزامی است.