آموزش اصول مداحی (بخش سوم)

بخش‌ها: | ۱ | ۲ | ۳ | ۴ | ۵ | ۶ | ۷ | ۸ |

صداسازی

همان طوری که می‌دانید یکی از مهمترین ابزار مداحی، سخنرانی، خطابه و… داشتن یک صدای خوب است که در رسیدن به هدف، شخص را یاری مینماید.

صدای خوب در مداحی دلها را بیشتر آماده میکند و باعث اشک گرفتن و انس پیدا کردن میشود. البته ناگفته نماند که صوت زیبا یک استعداد خدادادی است که خیلی ها از آن برخوردار و بعضی بی بهره هستند اما بحث پرورش صدا و ربطی به استعداد ندارد.

گر چه کسی که مستعد است طبیعتا پیشرفت بیشتری در این زمینه خواهد داشت اما حتی افراد مستعد هم باید برای بهتر شدن صدا، روی آن کار کنند.

در این بخش به انجام بعضی از تمرینات که در بالارفتن کیفیت صدای شخص بی تاثیر نیست میپردازیم.

تمرین حنجره

منظور از حنجره قوی و صدای قوی، صدای بلند و یا فریاد نیست بلکه منظور حنجره و صدایی میباشد که دارای بنیه ای بالا و قدرتی است که بعد از اجرای یک برنامه، توانایی خود را به طور کامل از دست نداده باشد و به اصطلاح زود نگیرد. بعضی از اشخص هستند که صدای آنها بسیار طنین و پرحجم و بلند است اما بعد از مدتی کار کشیدن از حنجره، تارهای صوتی آنها از کار میافتد و زود خسته شده و توان انجام فعالیت بیشتر از آن سلب میشود. بر عکس افرادی نیز هستند که صدای کم حجم و نازکی دارند اما حنجره آنها از قدرت خوبی برخوردار است و تارهای صوتی او به زودی از کار نمی افتد. آنچه مهم است این است که یک خواننده بتواند از ابتدای یک مجلس تا انتهای آن را به تنهایی عهده دار شود و قدرت انجام یک برنامه کامل را داشته باشد، اگر چه این خصوصیت بعد از سال‌های مجلس داری و اجرای برنامه برای شخص حاصل میشود و به خصوصیات فردی از قبیل بنیه جسمانی، حالت جمجمه، بزرگی قفسه سینه، بزرگی حفره‌های بینی و دهان و.. نیز بستگی دارد.

خاطر نشان شدن این مطلب لازم است که بالا رفتن کیفیت صدا، رابطه مستقیم با کیفیت تنفس دارد. تنفس صحیح صدا را دلنشین تر مینماید.

نکته دیگر اینکه تارهای صوتی که صدا را تولید میکنند، در واقع چند عضله ضعیف و کوچک بیشتر نیستند. چون عضلات را میتوان با ورزش قوی تر کرد، باید با ورزش دادن عضلات گلو و حنجره، صدا را قوی تر نمود تا دیرتر توان خود را از دست بدهند. دقیقا مثل یک بدنساز که با استفاده از دمبل سبک و سنگین عضلات شانه و بازوی خو درا قوی میکند تا بعد از مدتی بتواند یک وزنه سنگین را بلند نماید. پس تنفس صحیح باعث پرطنین شدن صدا میگردد و ورزش دادن عضلات باعث قوی شدن آن خواهد شد. در واقع ورزش عضلات بازو، دمبل زدن و ورزش عضلات حنجره، خواندن میباشد. تمرین قوی شدن صدا به این ترتیب است که ابتدا با آرامش در محلی ساکت و آرام بنشینید و عضلات را شل کنید سپس نفس عمیقی کشیده و در پایین ترین پرده، حرف آ را به صورت ممتد و کشیده ادا نمایید و آن قدر ادامه دهید تا بازدم شما تمام گردد. دوباره ریه ها را تا جایی که امکان دارد، از هوا پرکنید و درحالت بازدم به صورت کشیده بگویید  آ. این کار تا پنج دقیقه به طور مداوم تکرار نمایید. در این کار عجله نکنید و از پایین ترین حالت ممکن آغاز نمایید.

وقتی که حس کردید که حنجره شما خوب گرم شده است، حرف آ را در یک پرده بالاتر، با همان کیفیت اجرا کنید. این کار را همین طور پرده به پرده ادامه داده و بالا روید و این نکته را کسانی که مبتدی هستند باید توجه داشته باشند که به هیچ وقت نباید عجله نمایند. باید با حوصله این کار را به انجام رساند چون تمام پختگی صدا و قوت آن بستگی به تمرین در پرده‌های پایین دارد. این کار را که انجام دادید و به پرده آخر صدای خود در حرف آ رسیدید، حتجره شما به خوبی گرم شده است و بعد از این یک ربع تمرین، حالا میتوانید با تمام قدرت، یک بیت شعر با آواز بلند (در اصطلاح شش دانگ صدا) بخوانید، بدون اینکه آسیبی به حنجره شما برسد.

اگر در بین تمرین، هنگام بالا بردن پرده بعدی احساس خارش یا سوزش و یا سرفه نمودید، بدانید که عجله کرده اید و به توصیه ما گوش نداده اید. در این حالت به پرده قبلی بازگشته و دقایقی آن را ادامه دهید و یا اینکه تمرین را برای مدتی قطع نمایید همچنین در پر کردن ریه ها هم نباید عجله کرد. ابتدا آهسته آهسته شکم را پر نموده و سپس سینه را پر نمایید تا جایی که شکم و سینه شما کاملا متورم و مملو از هوا باشد. اگر پرده‌های پایین را در یک فضای بسته و پرده‌های بالا و شش دانگ را در یک محیط باز مانند کوه یا بیابان تمرین نمایید، بهتر خواهد بود و پیشرفت خود را مشاهده خواهید کرد و اگر توانید تمرین شش دانگ صدا را بعد از یک برنامه کوه نوردی قرار بدهید، بسیار بهتر و ثمربخش تر خواهد بود چرا که کوهنوردی باعث افزایش ظرفیت هوایی شش ها میشود.

تمرینات فوق باید حداقل یک تا دو ماه به طور مستمر و همه روزه صورت گیرد تا صدا برای آغاز کار، صیقل پیدا نماید و از حالت نخراشیدگی بیرون آید.

تمرین پرحجم کردن صدا

بعد از تمرینات قوی‌سازی صدا، نوبت به پرحجم‌کردن و پُرطَنین‌کردن آن می‌رسد، یعنی وقتی یک خواننده در یک اتاق معمولی می‌خواند، صدای او بر فضای اتاق احاطه کامل داشته باشد و از هر سمت و سویی به‌طور مستقیم و یک نواخت شنیده شود.

این خصوصیات یک صدای پر طنین می‌باشد که در اصطلاح، این صدا را زنگ‌دار گویند که گرفتگی ندارد. البته هر نوع گرفتگی در صدا، مذموم نیست، بلکه بعضی وقت‌ها به محزون‌بودن آن می‌افزاید؛ اما صدایی با این کیفیت، قابلیت کمتری برای مانوردادن و تحریرزدن دارد. برای زنگ‌دارشدن صدا به تمرینات زیر توجه نمایید.

در حالتی راحت بنشینید و عضلات را رها نموده و کلماتی از قبیل منگ، هنگ، زنگ و… که به نگ ختم می‌شوند را با آهنگی تو دماغی، با مسدودکردن دهان با زبان و کشیدگی، اجرا نمایید.

یک شعر بیست بیتی را با نازکترین آهنگی که می‌توانید بخوانید و وقتی که گلوی‌تان خسته شد، پس از چند دقیقه استراحت دوباره از نو آغاز کنید.

حرف «ر» را به صورت مشدّد و مستمر و کشیده  ر، ر، ر، ر و… ادا کنید.

گفتیم که پرطنین شدن صدا، با تنفس رابطه مستقیم دارد. برای اینکه طنین صدای خود را تقویت نمایید به این تمارین توجه کنید.

ابتدا یک نفس عمیق با کیفیتی که قبلا گفته شد بکشید و ریه ها و شکم را از هوا پر کنید به طوری که شکم کاملا بیرون آید. بعد صدا را در حالی که خارج میکنید، آهسته و پیاپی بگویید : آه، آه، اوه، اوه، ایه… توجه داشته باشید که هر چه این هوا آهسته و کندتر از شش ها خارج شود بهتر است و تکرار این تمرین صدا را بهتر و رساتر میکند.

فک پایینی را شل کنید سپس نفس‌های کوتاه و سریع، از راه دهان بکشید و کم کم بر سرعت آن بیافزایید تا جایی که صدای برخورد نفس ها را به سقف دهان تان بشنوید. البته نفس ها نباید از راه تنگی گلو بوده بلکه باید از پرده دیافراگم شکم باشد و از آن به عنوان تلمبه ای استفاده کنید و هوا را از راه شکم بیرون و داخل بکشید. این تمرین باعث قوی شدن عضلات زیر فک و اطراف گلو و شکم میشود زیرا هنگام خواندن، فشار زیادی به این عضلات وارد میگردد.

بدن را شل کنید و هوا را به درون سینه بکشید، بدون اینکه هیچ‌گونه فشاری به سینه وارد شود، آن‌قدر که سینه از هوا پر گردد. سپس شمعی (یا یک باریکه کاغذ) را جلوی دهان تان بگیرید و هوا را خارج کنید، آن چنان که شعله شمع حرکت ننماید ولی هوای سینه به طور یک نواخت خارج شود. این تمرین باعث افزایش ظرفیت هوایی ریه ها و یک نواختی صدا میشود که باید روزی سه تا چهار مرتبه تکرار شود و با یک فوت کردن قوی، خاتمه یابد.

چانه را به سینه بچسبانید به طوری که وزن سر، روی چانه افتاده باشد. حالا چند مرتبه دهان را باز و بسته کنید به طوری که با این حرکت، سرتان بالا و پایین رود. سپس مدتی دهان را به حالت نیمه باز و راحت، استراحت بدهید.

دستانتان را زیر چانه بزنید (حالتی که انسان چیزی را تماشا می‌کند) و فرض کنید چیزی می‌جوید و مکرر دهانتان را باز و بسته نمایید. بعد از مدتی استراحت، دوباره این کار را انجام دهید. این تمرین و تمرین قبل، باعث قوی‌شدن عضلات چانه، شقیقه، و گلو می‌شود و کم‌کم فک و گلو در اختیار شما در می‌آید تا حروف را موقع خواندن بهتر ادا کنید؛ زیرا عدم توانایی در تلفظ واضح حروف و خستگی زودرس فک و دهان، ناشی از ضعیف‌بودن این عضلات است.

یک شعر را ابتدا با صدای زیر و از نوک زبان و سپس با صدای بم و از ته زبان بخوانید در حالی که دهان مانند یک حفره شده و صدا با حجم بیرون میآید. این تمرین نیز با قوی تر شدن زبان، باعث پر حجم شدن صدا میشود؛ زیرا قسمتی از خواندن، به زبان بستگی دارد که با تغییر دادن فضای دهان، موجب ایجاد صدای مناسب و حجم دلخواه می‌شود.

چند دستورالعمل کلی برای محافظت از حنجره

تمریناتی که تا اینجا گفته شد، باعث تغییرات محسوسی در تقویت و بهبود صدا می‌شود، با این شرط که با حوصله انجام داده شود و از عجله کردن در آن خودداری گردد و تصور نشود که خواندن بستگی به این تمرینات خسته کننده ندارد. مطمئن باشید که اگر این دستورالعمل ها بدون شتاب زدگی انجام شوند، باعث ضایعات جبران ناپذیری خواهد شد. به عنوان مثال در تمریناتی که در قسمت قوی شدن حنجره ذکر شد، اگر شخصی بدون گرم کردن حنجره، زیر آواز بزند و شش دانگ صدا را بیرون دهد، امکان پاره شدن تارهای صوتی و یا ایجاد رگه‌های غیرقابل بهبود در صدا وجود دارد. پس توصیه اول، عجله نکردن و دقت به خرج دادن در تمارین میباشد.

توصیه دیگر این است که بین تمرین ها نباید وقفه ایجاد شود و باید به طور مداوم صورت گیرد تا حنجره پختگی خود را آسان تر تحصیل کند و به طور کلی اگر کسی خواننده هم بشود، نباید تمرین را قطع کند و هر روز باید زمزمه ای داشته باشد تا حنجره، انعطاف خود را از دست ندهد، درست مانند لولای درب، اگر مدتی درب باز و بسته نشود باعث سفت شدن لولاها میشود. به خاطر داشته باشید که بهترین چیز برای حنجره، خواندن و جلوگیری از تنبلی و سستی آن است. البته از استراحت دادن آن هم نباید غافل ماند و باید از تاختن به حنجره پرهیز کرد.

حتی در مجلس نیز هرگاه حس کردید که حنجره شما خسته شده است میتوانید بدون آنکه سایرین متوجه شوند به آن استراحت بدهید. به این ترتیب که فک پایین را شل کرده و با زبان کوچک راه حلق را مسدود نمایید. گوئی میخواهید خمیازه بکشید به طوری که صدای آن در گوشها حس میشود. این کار باعث استراحت لحظه ای حنجره تا مدت کوتاهی میگردد. بهترین استراحت برای حنجره قبل یا بعد از مجلس، خواب است. چنان چه وقتی یکی از قاریان مصری که برای اجرا به ایران آمده بود، قبل از اجرای قرائت خود، مدتی میخوابد و این کار را به بقیه قراء هم توصیه مینماید. چون گفتیم که تار‌های صوتی، بافت عضله ای هستند و احتیاج به استراحت دارند.

در پایان این قسمت دو تذکر لازم به ذکر است :

اول اینکه در هر قسمتی از کشور اسلامی ما، عزاداری به سبک و سیاق مخصوص به خود صورت میگیرد و مردم هر منطقه ای یک نوع صدا رو میپسندند.بعضی صداهای بم و خش دار، بعضی صداهای نازک و پرتحرک، بعضی تحریر‌های حلفی، بعضی تحریر‌های دهانی و… و لذا تمرین ها باید به فراخور همان منطقه صورت گیرد.

دوم اینکه لازم نیست که یک مدت را فقط به تمرین اختصاص داد و یک مدت را به خواندن در مجلس، خیر. بکله این دو با هم قابل جمع نیز هست. البته تذکر بسیار مهم ایسن است که در کنار این تمرینات، وقتی که حس شد صدا به حد مطلوبی رسیده است، باید خواندن در مجلس را آغاز کرد تا هم زمان، فنون مجلس داری نیز فرا گرفته شود.

نکته:

ذاکران عزیز توجه داشته باشند در برنامه‌هایی که چند شب متوالی ادامه مییابد، نباید تمام انرژی خود را در شب‌های اول، تمام کنند و باید با حنجره شان مدارا کنند.

تجویز برخی خوراکی‌ها

همان طوری که بین همگان مشهور است، بعضی از خوردنی ها هستند که باید از آنها پرهیز شود و برخی باید استفاده گردد تا صدای شخص را تقویت نماید. حنجره را به لولای در تشبیه کردیم، همان گونه که درب احتیاج به باز و بسته شدن دارد تا سفت نشود، احتیاج به روغن کاری هم دارد. به همان شکل که باید از حنجره کار کشید تا انعطافش از بین نرود، باید با خوردن بعضی خوراکی ها به تحرک بیشتر آن کمک نمود. ناگفته نماند که معرفی این خوراکی ها جنبه تجربی دارد و در افراد گوناگون، مختلف است.

امکان دارد که در بعضی جواب ندهد ولی آنچه در عرف مداحان و قاریان و… برای تقویت حنجره معمول است، خوردن غذاهای کم چربی، نوشیدن شیر گرم قبل و بعد از خواندن و نوشیدن آب ولرم در حین برنامه است. همچنین در مواقع گرفتگی و خستگی صدا، خوردن ژله نشاسته، زرده تخم مرغ، تخم مرغ عسلی، آب شلغم، و یا غرغره کردن آب نمک به اضافه چند قطره آب لیمو و یا خوردن انجیر خشک که در شیر جوشیده ریخته شده باشد، تاثیر بسزایی خواهد داشت.

همچنین خوردن تخمه‌هایی که دارای لعاب میباشند مانند بارهنگ، به دانه، تخم شربتی، و… قبل از اجرای برنامه بسیار مفید است.

پرهیزهای صداسازی

برای اینکه حنجره آسیب نبیند باید از خوردن بعضی از خوراکی ها مانند انواع ترشی ها، سرخ کردنی، چای پررنگ، آب سرد، بستنی و این قبیل موارد غذایی خودداری نمود. چون خوردن اینها به مرور زمان باعث تحلیل رفتن قوای حنجره و ضعیف شدن صدا می‌گردد و شاید به جرأت بتوان گفت که اثر این خوردنی‌ها در حنجرۀ خواننده مخرب‌تر از حنجره فرد معمولی است که خواننده نمی‌باشد؛ چون حنجره کارکرده در مقابل بعضی چیزها آسیب‌پذیرتر از حنجره کار نکرده است.

همچنین خوردن تخمه ، آجیل و حتی استعمال عطریات باعث گرفتن صدا میگردد و مجددا لازم است این نکته را خاطر نشان کنیم که پرهیز از خوراکی ها هم مانند تجویز بعضی دیگر خوردنی ها به تفاوت افراد، مختلف میشود و در همه علی السویه نمی باشد و نیز سینه زدن و گریه شدید کردن نیز باعث گرفتگی حنجره میشود. همچنین تنفس در فضایی که گرد و خاک دارد و یا محلی که در آن غذا میپزند و چیزی سرخ میکنند ونیز همان نتیجه را خواهد داد.

البته همان طوری که قبلا نیز اشاره شد، باید توجه داشت که این گونه پرهیز ها و تجویز ها، فردی است و شخص باید با گذشت زمان و تجربه در خوانندگی، پی به اثر مثبت یا منفی آنها روی خود ببرد و یک برنامه پرهیز غذایی برای خود داشته باشد. چون ممکن است هیچ یک از خوراکی‌هایی فوق، اثری در وی نداشته باشد.

تذکر کلی:

به‌طور کلی می‌توان گفت که هرگونه خوراکی که در شخص تولید گلودرد میکند و هنگام ابتلا به سرماخوردگی یا گلودرد باعث تشدید آن می‌شود، در موقع سلامتی باعث ضعیف‌شدن حنجره و صدا می‌شود و برعکس هرگونه خوراکی که در موقع گلودرد و عفونت سینه موجب بهبود شخص می‌شود و در موقع سلامتی موجب قوی‌شدن صدا و بالارفتن کارایی حنجره می‌گردد.